Στην ανατολική Μακεδονία και τη Θράκη, συνηθίζεται οι νεότεροι να διατηρούν ζωντανά τα έθιμα των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς που είχαν οι γηγενείς κάτοικοι αλλά και έφεραν μαζί τους και οι πρόσφυγες.
Η εορταστική περίοδος, αφορμή για συνεύρεση και γλέντι, αποτελεί ταυτόχρονα και μια ευκαιρία για τους απογόνους των προσφύγων που εγκαταστάθηκαν σε περιοχές της ανατολικής Μακεδονίας και της Θράκης, να διατηρήσουν ζωντανές τις παραδόσεις των προγόνων τους και να τις μεταφέρουν με υπερηφάνεια στις νεότερες γενιές. Τα ήθη και τα έθιμα ενός τόπου είναι άλλωστε σημαντικό κομμάτι της ταυτότητας του. Παρακάτω επιλέξαμε και παρουσιάζουμε τα πιο χαρακτηριστικά.
Στην πόλη της Καβάλας, τη γαλάζια πολιτεία του Βορρά, πολλοί είναι οι κάτοικοι που τελούν ακόμη τα έθιμα που έφεραν μαζί τους οι πρόσφυγες από την Ανατολική Θράκη. Χαρακτηριστικό είναι το σπάσιμο του ροδιού μπροστά στην είσοδο του σπιτιού για καλή τύχη, αλλά και η μεταφορά μιας πέτρας – συνήθως από το μικρότερο μέλος της οικογένειας, κάποιο παιδί δηλαδή, – στο εσωτερικό του σπιτιού για να είναι στέρεο το σπίτι και γερή ολόκληρη η οικογένεια την καινούργια χρονιά. Επίσης, πολλοί μαγειρεύουν για το χριστουγεννιάτικό μεσημεριανό τραπέζι ένα παραδοσιακό πιάτο που μαγειρεύονταν κυρίως από τις γυναίκες στο Μυριόφυτο της Ανατολικής Θράκης. Αυτό περιλαμβάνει σπλήνα γεμιστή με κιμά και ρύζι με κουκουνάρια.
Την παραμονή της Πρωτοχρονιάς, στη δημοτική κοινότητα Μυρτοφύτου του δήμου Παγγαίου, τ’ αγόρια που πρόκειται να πάνε στρατιώτες μέσα στη νέα χρονιά συνηθίζεται να συγκεντρώνουν μεγάλες στοίβες από ξύλα στην πλατεία. Την παραμονή του νέου χρόνου θα ανάψουν μια εντυπωσιακή φωτιά ψέλνοντας τα κάλαντα και στις δώδεκα ακριβώς θα ξεκινήσει ένα παραδοσιακό γλέντι με τσίπουρο και γλυκά.
Ένα πολύ παλιό έθιμο, το σπόρδισμα των φύλλων, διατηρείται ακόμη στο νησί της Θάσου. Όλοι κάθονται γύρω από το αναμμένο τζάκι, τραβούν την ανθρακιά προς τα έξω και ρίχνουν γύρω στ’ αναμμένα κάρβουνα φύλλα ελιάς σκεπτόμενοι από μια ευχή , που όπως δεν τη λένε στους άλλους. Όποιου το φύλλο γυρίσει περισσότερο, εκείνου θα πραγματοποιηθεί και η ευχή του.
Κατά την παραμονή των Χριστουγέννων ένα αγαπημένο έθιμο αναβιώνει στον οικισμό της Νέας Καρβάλης στην πόλη της Καβάλας. Πρόκειται για την επίσκεψη του Καππαδόκη Άη Βασίλη που ολοκλήρωσε το μεγάλο του ταξίδι από την Καισαρεία και έφτασε στο λαογραφικό χωριό «Ακόντισμα», όπου θα παραμείνει μέχρι την τελευταία μέρα του έτους.
Την πρώτη ημέρα κάθε νέας χρονιάς, στη δημοτική κοινότητα Ποδοχωρίου του Δήμου Παγγαίου, τελούν το έθιμο του «ποδαρικού», κατά το οποίο τα πιο μικρά παιδιά επισκέπτονται όλα τα σπίτια του οικισμού μπαίνοντας μέσα σε αυτά με το δεξί πόδι. Στη συνέχεια λένε ευχές στους νοικοκύρηδες του σπιτιού και δέχονται γλυκά και δώρα.
Στα Άβδηρα της Ξάνθης, την παραμονή της Πρωτοχρονιάς, ορισμένες νοικοκυρές αντί να ζυμώσουν την παραδοσιακή γλυκιά βασιλόπιτα, ανοίγουν φύλλο και παρασκευάζουν μία λαχταριστή πίτα με πράσο, κιμά και μπαχαρικό κύμινο. Μέσα στην πρασόπιτα βάζουν το φλουρί και έπειτα ψήνουν την πίτα σε παραδοσιακό ταψί, που ονομάζεται σινί.
Τα έθιμα του Δωδεκαημέρου στην ευρύτερη περιοχή της Δράμας:
Το σημαντικότερο έθιμο του Δωδεκαημέρου, στην ευρύτερη περιοχή της Δράμας, είναι οι μεταμφιέσεις που συνηθίζονται, με τη μορφή δρωμένων, τις ημέρες των Θεοφανείων. Τα δρώμενα αυτά, με το γενικότερο εθιμολογικό πλαισίωμα τους, αποτελούν τοπικές παραλλαγές του εθίμου των μεταμφιέσεων του Δωδεκαημέρου, που έχουν επιβιώσει μέχρι σήμερα με εκπληκτική ζωντάνια στην Μακεδονία, διασώζοντας και συνεχίζοντας την παράδοση των κατοίκων. Έθιμα, τα οποία παρά την κοινωνική εξέλιξη, ενσωματώνουν, στοιχεία της διονυσιακής λατρείας, υλικά πατροπαράδοτα και συνυφασμένα με τον βουκολικό τρόπο ζωής των πληθυσμών, αλλά και τα παραδοσιακά όργανα της μουσικής παράδοσης του τόπου μας, τη γκάιντα, το νταχαρέ και τη λύρα. Οι μεταμφιέσεις κατά τις ημέρες των Θεοφανείων, συγκεντρώνουν το ενδιαφέρον πολλών επισκεπτών από όλη την Ελλάδα, ενώ αποτελούν μια από τις σημαντικότερες πολιτιστικές εκδηλώσεις στο νομό Δράμας σε ετήσια βάση. Ξεκινούν από την ημέρα των Θεοφανείων με την τελετή του Αγιασμού των υδάτων και ολοκληρώνονται στις 8 Ιανουαρίου, με διάφορες παραλλαγές στους οικισμούς Μοναστηράκι, Βώλακα, Πετρούσα, Ξηροπόταμο, Πύργοι, Καλή Βρύση και στο Παγονέρι αλλά και στην Νικήσιανη του Παγγαίου. Παρόμοιο έθιμο είναι και αυτό των Μωμόγερων στα χωριά Καλίφυτο, Πλατανιά και Σιταγροί.
Στο Μοναστηράκι, την ημέρα των Θεοφανείων, οι κάτοικοι ντύνονται με τη μορφή των Αράπηδων, των Γκιλίγκων και της Τσέτας. Οι Αράπηδες είναι ντυμένοι με μακριές υφαντές κάπες και ψηλές κουκούλες στο κεφάλι από δέρμα κατσίκας, που σκεπάζουν και το πρόσωπο, με ανοιγμένες τρύπες για τα μάτια και για το στόμα. Στη μέση τους έχουν κρεμασμένα κουδούνια και κρατούν με το ένα χέρι ξύλινη σπάθα και με το άλλο ένα σακουλάκι στάχτη. Η ομάδα, η Τσέτα όπως λέγεται, έχει επίσης και δύο έμπιστα πρόσωπα, τους λεγάμενους Τσεταμπάσηδες και γυρίζει από το πρωί της ημέρας όλο το χωριό, χορεύει μπροστά σε κάθε σπίτι και εύχεται καλή υγεία και πλούσια σοδειά. Ο χορός συνοδεύεται από λύρα και νταερέ (ντέφι).
Στο Παγονέρι, ανήμερα των Θεοφανείων, αναβιώνει το έθιμο των “Χαράπηδων” ή “Αράπηδων” μετά τον αγιασμό των υδάτων, στις Πέρα βρύσες του οικισμού. Ο Πολιτιστικός Σύλλογος Παγονερίου προσκαλεί όλους όσους θέλουν να ζήσουν από κοντά αυτή την εμπειρία να βρεθούν στο Παγονέρι την ημέρα των Φώτων από το μεσημέρι, όπου με τους ήχους της Γκάιντας, του Νταχαρέ και των κουδουνοφόρων θα περάσουν αξέχαστα.
Στον οικισμό των Πύργων, την ημέρα των Θεοφανείων, οι κάτοικοι μετά τη διασκέδαση, μεταμφιέζονται και ξαναγυρνούν στο γλέντι. Οι στολές τους είναι φτιαγμένες με δέρματα, προβιές και κουδούνια. Το γλέντι συνεχίζεται όλη τη μέρα του Αγίου Ιωάννη και οι συμμετέχοντες το ξημερώνουν μέχρι την επόμενη μέρα.
Στις 7 Ιανουαρίου, του Αγίου Ιωάννη, στον Βώλακα, οι Αράπηδες εμφανίζονται στους δρόμους. Οι Αράπηδες είναι ομάδες 5-6 μεταμφιεσμένων ατόμων. Έχουν καμπούρα, ζώνονται με κουδούνια στη μέση, και το κεφάλι τους είναι σκεπασμένο με προβιά. Τα χέρια και το πρόσωπο τους είναι μαυρισμένα με καπνιά και κρατούν ένα χοντρό ξύλο, πάνω στο οποίο στηρίζονται και κουνιούνται, δίνοντας στον ήχο των κουδουνιών κάποιο ρυθμό. Μαζί με κάθε ομάδα Αράπηδων υπάρχει ο τσαούσης και η νύφη, οι οποίοι με δικό τους τρόπο δίνουν την ευκαιρία στους Αράπηδες να κουνιούνται και να πειράζουν τον κόσμο. Την επόμενη ημέρα, στις 8 Ιανουαρίου, γίνεται σατιρική αναπαράσταση τοπικού γάμου, που αρχίζει το πρωί και τελειώνει το απόγευμα, με ομαδικό γλέντι. Την ίδια μέρα βγαίνουνε και οι Αρκούδες, ομάδες από μεταμφιεσμένους που φορούν ολόκληρες προβιές. Σε κάθε ομάδα υπάρχει ο αρκουδιάρης, ο οποίος κατευθύνει τις αρκούδες με ένα ντέφι, σκορπώντας κέφι και χαρά.
Το «Μπάμπιντεν» είναι το δρώμενο του Δωδεκαημέρου της Πετρούσας της Δράμας στις 6, 7 και 8 Ιανουαρίου. Την πρώτη μέρα, μια μεγάλη παρέα ξεκινάει «το φωτισμό τον χωριού», όπως λέγουν. Μπροστά πηγαίνουν άντρες με μουτζουρωμένο το πρόσωπο και χαραγμένο με μπογιά στο μέτωπό τους το σημείο του σταυρού, οι οποίοι συνεχώς πίνουν και χορεύουν. Ακολουθούν τα όργανα, λύρες και νταχαρέδες, και πίσω από αυτά, ο Ζαχαρίας η καμήλα με την παρέα του. Όλοι πίνουν και χορεύουν, τριγυρίζοντας τους δρόμους του χωριού, που όλοι του οι κάτοικοι συμμετέχουν στο πανηγύρι αυτό της χαράς. Την άλλη μέρα, η παρέα της καμήλας κάνει πάλι μια βόλτα στο χωριό, καλώντας τους κατοίκους σε χορό και διασκέδαση. Κορυφαίος στο χορό είναι ο λεγόμενος σταχτής, που κρατάει μια κάλτσα γεμάτη με στάχτη, με την οποία χτυπά όποιον εμποδίζει να αναπτυχθεί ο κύκλος του χορού. Ακολουθούν ηλικιωμένες γυναίκες και ηλικιωμένοι άντρες. Στη διάρκεια της γιορτής γίνονται και διάφορες αναπαραστάσεις σκηνών της καθημερινής χωρικής ζωής (σπορά, θερισμός κλπ.). Ακολουθεί και εδώ σατιρική αναπαράσταση τοπικού γάμου και το γλέντι κρατάει μέχρι αργά το βράδυ, με άφθονη κατανάλωση τσίπουρου αλλά και “ανάμεικτων” ποτών.
Στις 7 Ιανουαρίου, ανήμερα του Αγίου Ιωάννη, στον Ξηροπόταμο, οι Αράπηδες εμφανίζονται στους δρόμους. Η ομάδα των μεταμφιεσμένων περιλαμβάνει ακόμη Τσολιάδες και Νύφες. Παλαιότερα δε, στην κεφάτη αυτή παρέα συμμετείχε αρκούδα αλλά και αρκουδιάρης. Η συμμετοχή των κατοίκων και των επισκεπτών είναι καθολική ενώ ακολουθεί παρουσίαση χορών στην πλατεία του χωριού τις απογευματινές ώρες από τον τοπικό Πολιτιστικό Σύλλογο. Προηγουμένως, η πομπή των μεταμφιεσμένων επισκέπτεται τα σπίτια του χωριού που έχουν Γιάννη, όπου εύχονται και δέχονται τα σχετικά κεράσματα.
Στις 6, 7 και 8 Ιανουαρίου, στον οικισμό της Καλής Βρύσης, μετά τον αγιασμό, συγκεντρώνονται έξω από την εκκλησία τα Μπαμπούγερα. Είναι μεταμφιεσμένοι με ζωόμορφη όψη και ζωσμένα πέντε μεγάλα ποιμενικά κουδούνια. Με τη θορυβώδη παρουσία τους δίδουν έναν εντελώς ιδιαίτερο τόνο στο όλο σκηνικό. Περιφερόμενα κατά ομάδες ή χωριστά, στους δρόμους και στα δρομάκια του χωριού, κυνηγούν όσους συναντούν με εύθυμα πειράγματα, τόσο την ημέρα των Θεοφανείων όσο και την επομένη του Αγίου Ιωάννη. Την ίδια μέρα, στην κορύφωση των εκδηλώσεων του τριημέρου, πραγματοποιείται σατιρική αναπαράσταση γάμου, με τη συμμετοχή στη χαρά και το γλέντι όλου του χωριού και των επισκεπτών, που τη μέρα αυτή συρρέουν στην Καλή Βρύση από τη Δράμα, αλλά και άλλες περιοχές.
Το έθιμο Mωμόγεροι αναβιώνει τη δεύτερη μέρα του νέου έτους, σε χωριά όπου υπάρχουν εγκατεστημένοι πρόσφυγες από τον Πόντο (Σιταγροί, Καλλίφυτο κ.ά.). Πρόκειται για ένα είδος λαϊκού παραδοσιακού θεάτρου, το οποίο συνδυάζει χορό και παντομίμα και συμμετέχουν χορευτές μεταμφιεσμένοι σε γέροντες.
Τα διονυσιακά έθιμα στο νομό Δράμας έχουν αρχαία προέλευση και συνδέονται με τον θεό Διόνυσο και την λατρεία του. Ο Διόνυσος ήταν ο θεός του κρασιού, του γλεντιού και της χαράς. Η λατρεία του αφορά εορτασμούς βλάστησης και προκαλεί έκσταση, που δεν είναι άλλη από την ιερή τρέλα μετά την οινοποσία. Η έκσταση είναι η σημαντικότερη όψη του Διονυσιασμού. Είναι μια τελετουργική συμπεριφορά για αλλαγή στην κατάσταση της συνείδησης, μια μύηση σε μια άλλη οπτική ζωής, που φέρνει τη σωτηρία μαζί με τη λύτρωση από τις έγνοιες. Η λατρεία του Διονύσου μαρτυρείται από πλήθος ευρημάτων από την ευρύτερη περιοχή της Δράμας και από τις τελετουργίες, τα «Διονυσιακά Δρώμενα» που επιβίωσαν στο διάβα των χιλιετιών και τελούνται ακόμη και σήμερα.
